Cần làm gì khi tăng cân nhanh và đột ngột?

Tăng cân nhanh và đột ngột là một hiện tượng đáng lo ngại vì không chỉ ảnh hưởng đến thẩm mỹ mà còn có thể là dấu hiệu cảnh báo về sức khỏe. Nhiều người đổ lỗi cho chế độ ăn uống hoặc lười vận động nhưng sự thật là có nhiều yếu tố phức tạp có thể góp phần vào việc tăng cân nhanh và đột ngột. Bài viết này nhằm giúp người đọc hiểu rõ hơn về các nguyên nhân gây tăng cân đột ngột và cách xử lý tình trạng này một cách khoa học, đồng thời cung cấp các bước giảm cân an toàn và hiệu quả.

Tăng cân nhanh và đột ngột là gì?

Tăng cân nhanh và đột ngột là tình trạng cơ thể tăng trọng lượng đáng kể trong thời gian ngắn. Trọng lượng cơ thể tăng 0,9-1,4kg trong 24 giờ hoặc hơn 2,3kg trong 1 tuần hoặc tăng thêm 1-2 kg/tuần liên tục trong vài tuần.

Các đặc điểm dễ nhận thấy khi cơ thể tăng cân nhanh là sự thay đổi hình dáng cơ thể như khuôn mặt đầy đặn hơn, cảm giác nặng nề khi di chuyển và mỡ thừa tập trung nhiều ở vùng bụng, đùi hoặc lưng. Ngoài ra, có thể xuất hiện vết rạn da do da căng giãn quá mức, đặc biệt tại vùng bụng, đùi và mông.

Bên cạnh đó, một số triệu chứng khác có thể xuất hiện cùng với việc tăng cân nhanh như:

• Phù nề: tay, chân hoặc vùng bụng bị sưng do cơ thể tích nước.
• Khó thở: cảm giác hụt hơi khi làm việc nhẹ, đặc biệt ở người có nguy cơ cao về tim mạch.
• Mệt mỏi: cảm thấy cơ thể thiếu năng lượng và khó duy trì sự tập trung.
• Rối loạn kinh nguyệt: đối với phụ nữ, sự thay đổi nội tiết tố có thể dẫn đến kinh nguyệt không đều hoặc các vấn đề khác liên quan đến hormone. Những biểu hiện này có thể là dấu hiệu cảnh báo của các tình trạng sức khỏe tiềm ẩn và cần được theo dõi cũng như đánh giá kịp thời.

Nguyên nhân gây tăng cân đột ngột

Tăng cân nhanh và đột ngột có thể được phân loại thành hai nhóm chính là tăng cân do phù (giữ nước) và tăng cân thật sự (do tích mỡ). Những nguyên nhân phổ biến bao gồm:

Tăng cân do phù (giữ nước)

Tăng cân do phù hay còn gọi là giữ nước, xảy ra khi cơ thể tích tụ lượng nước thừa trong các mô, gây sưng phù và làm tăng trọng lượng cơ thể. Sự thay đổi này thường mang tính chất ngắn hạn và không liên quan đến việc tăng lượng mỡ trong cơ thể. Đây là một hiện tượng mà cơ thể giữ lại nhiều nước hơn so với bình thường, gây nên cảm giác nặng nề hoặc tăng cân không mong muốn. Một số nguyên nhân phổ biến của hiện tượng này bao gồm:

• Suy tim: khi tim hoạt động kém hiệu quả và không bơm máu đủ hiệu quả, cơ thể sẽ giữ lại nước, dẫn đến hiện tượng phù ở tay, chân và bụng. Suy tim làm cho dòng máu lưu thông chậm lại, dịch trong cơ thể không được lưu thông tốt khiến áp lực trong các mạch máu có thể gia tăng, dẫn đến tình trạng dịch bị tích tụ ở các mô và sưng phù.
• Bệnh thận: thận có vai trò loại bỏ nước và muối dư thừa ra khỏi cơ thể. Khi thận hoạt động kém, khả năng lọc máu suy giảm dẫn đến việc cơ thể không thể loại bỏ lượng nước dư thừa. Điều này có thể dẫn đến phù, đặc biệt là ở các chi dưới và vùng mặt. Những bệnh lý như suy thận hay hội chứng thận hư là các ví dụ điển hình.
• Bệnh gan: các bệnh như xơ gan làm suy giảm khả năng của gan trong việc sản xuất protein, đặc biệt là albumin. Albumin đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì cân bằng áp suất thẩm thấu giữa máu và mô. Khi lượng albumin giảm, nước sẽ dễ dàng thẩm thấu ra ngoài mạch máu và tích tụ trong các mô, gây ra hiện tượng phù nề.
• Thuốc: một số loại thuốc như corticoid, thuốc chống viêm không steroid (NSAID) và thuốc điều trị cao huyết áp có thể gây ra hiện tượng giữ nước. Điều này là do các loại thuốc này có thể gây ra sự thay đổi trong cân bằng nước và muối của cơ thể.
• Thay đổi hormone: hormone đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh lượng nước trong cơ thể. Sự thay đổi hormone trong các giai đoạn như chu kỳ kinh nguyệt, mang thai hoặc mãn kinh có thể dẫn đến việc giữ nước. Phụ nữ trong giai đoạn tiền kinh nguyệt thường trải qua hiện tượng giữ nước do sự thay đổi hormone estrogen và progesterone.

Tăng cân thật sự (tích mỡ)

Tăng cân thật sự hay còn gọi là tích mỡ, diễn ra khi cơ thể hấp thụ nhiều calo hơn so với lượng calo tiêu hao hàng ngày. Nguyên nhân của tăng cân thật sự có thể liên quan chặt chẽ đến lối sống, chế độ ăn uống cũng như các vấn đề bệnh lý tiềm ẩn. Một số nguyên nhân phổ biến dẫn đến tình trạng này bao gồm:

• Thừa calo: khi cơ thể hấp thụ nhiều năng lượng hơn mức cần thiết, lượng calo dư thừa sẽ được lưu trữ dưới dạng mỡ. Việc tiêu thụ quá nhiều thực phẩm giàu năng lượng như thức ăn nhanh, đường, chất béo bão hòa và các thực phẩm chế biến sẵn dễ dẫn đến thừa calo.

• Ít vận động: lối sống ít vận động sẽ làm giảm khả năng tiêu hao năng lượng của cơ thể, khiến lượng calo nạp vào qua thức ăn không được đốt cháy hết để tạo năng lượng, khiến lượng calo dư thừa này sẽ được chuyển hóa thành mỡ và tích trữ dưới da cũng như xung quanh các cơ quan nội tạng. Ngoài ra, lối sống ít vận động còn khiến khối lượng cơ bắp suy giảm. Cơ bắp đóng vai trò quan trọng trong việc đốt cháy calo ngay cả khi nghỉ ngơi, do đó, khi khối lượng cơ giảm đi, cơ thể tiêu hao ít năng lượng hơn, làm cho quá trình tăng cân diễn ra nhanh hơn.

• Suy giáp: tuyến giáp hoạt động chậm khiến quá trình trao đổi chất chậm lại, dẫn đến tích mỡ và tăng cân. Tăng 2-5kg là mức phổ biến nhất đối với những người bị suy giáp nhẹ đến trung bình. Thời gian tăng cân có thể xảy ra từ từ trong vài tháng đến một năm sau khi suy giáp phát triển. Tùy thuộc vào mức độ suy giảm chức năng tuyến giáp, quá trình này có thể diễn ra dần dần hoặc nhanh chóng hơn nếu suy giáp không được kiểm soát tốt.

• Đề kháng insulin: đây là tình trạng cơ thể không sử dụng insulin hiệu quả để điều chỉnh lượng đường trong máu. Insulin là hormone giúp tế bào thu nhận glucose từ máu để cung cấp năng lượng. Khi đề kháng insulin xảy ra, cơ thể phải sản xuất nhiều insulin hơn để kiểm soát lượng đường trong máu. Dư thừa insulin do đề kháng insulin sẽ gây tích mỡ, đặc biệt là ở vùng bụng và làm giảm đốt cháy chất béo của cơ thể, dẫn đến việc tăng cân nhanh chóng.

• Hội chứng Cushing: xảy ra khi cơ thể sản xuất quá nhiều hormone cortisol hoặc khi sử dụng các loại thuốc chứa corticoid. Cortisol là một hormone liên quan đến stress, nhưng khi sản xuất quá mức, nó có thể dẫn đến tích tụ mỡ, đặc biệt là ở các vùng như bụng, cổ và mặt. Người bị hội chứng Cushing thường có biểu hiện tăng cân không đều, mỡ tích tụ chủ yếu ở vùng trung tâm cơ thể. Điều này xảy ra vì cortisol thúc đẩy lưu trữ mỡ trong các mô cơ thể này và ảnh hưởng đến quá trình phân phối mỡ trong cơ thể.

• Hội chứng buồng trứng đa nang: là một rối loạn nội tiết thường gặp ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, gây ra tình trạng sản xuất quá nhiều hormone androgen (hormone nam giới) làm ảnh hưởng đến khả năng điều tiết chất béo và trao đổi chất của cơ thể. Một trong những triệu chứng chính của hội chứng buồng trứng đa nang là tăng cân, đặc biệt là mỡ tích tụ ở vùng bụng.
• Căng thẳng: căng thẳng kéo dài làm tăng sản xuất cortisol, gây ảnh hưởng lớn đến việc tích mỡ trong cơ thể. Cortisol có vai trò kích thích thèm ăn, đặc biệt là thèm các loại thực phẩm giàu đường và chất béo. Khi cortisol duy trì ở mức cao do căng thẳng, cơ thể có xu hướng lưu trữ mỡ thừa, đặc biệt ở vùng bụng.
• Ngủ không đủ giấc: thiếu ngủ làm rối loạn các hormone điều chỉnh cảm giác đói và no, bao gồm leptin và ghrelin. Leptin là hormone giúp điều tiết cảm giác no, trong khi ghrelin là hormone kích thích cảm giác đói. Khi cơ thể không ngủ đủ, mức leptin giảm trong khi ghrelin tăng làm tăng cảm giác thèm ăn, đặc biệt là các thực phẩm giàu năng lượng. Hơn nữa, thiếu ngủ còn làm giảm tốc độ trao đổi chất, khiến cơ thể đốt cháy ít calo hơn khi nghỉ ngơi, dẫn đến tăng cân.

• Tác dụng phụ của thuốc: các loại thuốc điều trị đái tháo đường, thuốc điều trị tăng huyết áp, thuốc hướng thần, thuốc chống trầm cảm và thuốc kháng viêm corticoid có thể gây tăng cân. Những loại thuốc này có thể làm thay đổi cách cơ thể xử lý năng lượng, làm giảm khả năng đốt cháy calo hoặc tăng cường sự lưu trữ mỡ thừa.

Hậu quả của tăng cân nhanh và đột ngột

Tăng cân nhanh và đột ngột do các nguyên nhân bệnh lý không chỉ gây ra những tác động về thể chất mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến sức khỏe tâm lý của người bệnh. Tăng cân nhanh và đột ngột làm trầm trọng thêm các bệnh nền như tăng huyết áp, đái tháo đường, suy gan và suy thận, khiến những tình trạng sức khỏe vốn đã phức tạp trở nên khó kiểm soát hơn. Dưới đây là một số hậu quả mà tăng cân nhanh và đột ngột ảnh hưởng lên cơ thể:

• Tăng huyết áp: tăng cân nhanh có thể làm trầm trọng thêm tình trạng tăng huyết áp. Khi trọng lượng cơ thể tăng lên, cơ thể cần nhiều máu hơn để cung cấp oxy và dưỡng chất cho các tế bào. Điều này khiến tim phải làm việc nhiều hơn, dẫn đến tăng áp lực lên các thành mạch máu và gây ra tình trạng huyết áp cao.

• Đái tháo đường: tăng cân nhanh chóng có thể làm trầm trọng thêm tình trạng đái tháo đường, đặc biệt là đái tháo đường típ 2, do ảnh hưởng của việc tích tụ mỡ nội tạng xung quanh các cơ quan như gan và tụy. Điều này làm tăng tình trạng kháng insulin, khiến cơ thể không còn kiểm soát tốt lượng đường trong máu, dẫn đến tăng đường huyết và làm bệnh đái tháo đường típ 2 tiến triển nhanh hơn.

• Suy gan: gan đóng vai trò quan trọng trong chuyển hóa chất béo, giúp phân giải các chất béo từ thức ăn để cơ thể sử dụng làm năng lượng, đồng thời loại bỏ các chất thải và độc tố ra khỏi cơ thể. Khi gan phải làm việc quá sức để xử lý quá nhiều lượng mỡ dư thừa, khả năng chuyển hóa các chất béo và lọc độc tố của gan bị suy giảm đi đáng kể, từ đó làm trầm trọng hơn tình trạng suy gan.
• Suy thận: khi tăng cân nhanh và đột ngột, đặc biệt là do tích tụ mỡ hay dịch, thận phải hoạt động nhiều hơn để xử lý lượng máu và duy trì mức cân bằng dịch cần thiết. Việc này làm tăng gánh nặng cho thận, đặc biệt ở những người đã có chức năng thận suy giảm từ trước.

Nhận biết tăng cân do giữ nước và tăng cân do tích mỡ

Khi tăng cân nhanh và đột ngột, để nhận biết việc tăng cân là do giữ nước hay tích mỡ trong cơ thể, cần quan sát các đặc điểm lâm sàng và triệu chứng kèm theo. Dưới đây là cách phân biệt hai tình trạng này dựa trên nguyên nhân và biểu hiện cơ thể:

Dấu hiệu của tăng cân do giữ nước

• Tăng cân nhanh chóng và ngắn hạn: phù thường gây ra sự tăng cân nhanh trong vòng vài ngày hoặc một tuần do cơ thể giữ nước thay vì tích lũy mỡ. Người bệnh có thể tăng vài kilogram trong vài ngày.
• Sưng phù ở các khu vực cụ thể: phù thường xuất hiện ở các vùng như chân, mắt cá chân, bàn chân và đôi khi là bàn tay hoặc mặt. Khi ấn vào vùng phù, có thể thấy vết lõm khi thả ra, được gọi là “phù lõm”.
• Thay đổi cân nặng theo thời gian trong ngày: người bị phù có thể nhận thấy cân nặng thay đổi nhanh chóng trong ngày. Cân nặng có thể tăng vào buổi chiều hoặc tối sau khi đứng lâu và giảm vào buổi sáng sau khi ngủ dậy.
• Khó thở và cảm giác nặng nề: ở những trường hợp phù nặng hơn như do suy tim hoặc bệnh thận, người bệnh có thể cảm thấy khó thở và nặng nề do lượng chất lỏng dư thừa tích tụ ở phổi.

Dấu hiệu của tăng cân do tích mỡ

• Tăng cân chậm hơn giữ nước: tăng cân do tích mỡ thường diễn ra chậm và không có sự thay đổi đột ngột trong ngày như khi cơ thể giữ nước mà tăng dần một cách từ từ theo thời gian.
• Tích lũy mỡ ở các vùng đặc trưng: mỡ thường tích tụ ở các vùng như bụng, hông, đùi và ngực.
• Không kèm theo các triệu chứng khó thở hoặc sưng phù rõ rệt: tăng cân do mỡ ít gây sưng phù hoặc khó thở, trừ khi có lượng mỡ lớn ở bụng gây chèn ép cơ quan nội tạng.

Cần làm gì khi tăng cân nhanh và đột ngột?

Khi phát hiện tình trạng tăng cân nhanh và đột ngột, điều quan trọng là phải hành động sớm để xác định nguyên nhân và ngăn chặn các tác động tiêu cực đến sức khỏe:

• Theo dõi cân nặng và các triệu chứng đi kèm: ghi chép sự thay đổi cân nặng hàng ngày hoặc hàng tuần để xác định mức độ và tốc độ tăng cân. Chú ý đến các triệu chứng như mệt mỏi, khó thở, thay đổi giấc ngủ, sưng phù ở mắt cá chân, bàn tay hoặc bụng vì đó có thể là dấu hiệu của tình trạng giữ nước.
• Đánh giá lại chế độ ăn uống và lối sống: xem xét lại chế độ ăn uống và lối sống của bản thân. Đầu tiên, kiểm tra lượng calo nạp vào mỗi ngày, loại thực phẩm đang ăn và tần suất các bữa ăn. Những thay đổi nhỏ như ăn vặt nhiều hơn hoặc tiêu thụ các thực phẩm giàu calo như đồ ăn nhanh hoặc đồ ngọt cũng có thể là nguyên nhân làm tăng cân. Ngoài ra, nếu giảm mức độ vận động hoặc có những thay đổi về lối sống như ít hoạt động thể chất hơn cũng có thể dẫn đến việc tăng cân. Hãy cố gắng bổ sung thêm việc vận động như đi bộ, tập thể dục hoặc tham gia các hoạt động thể chất để đốt cháy năng lượng nhiều hơn.

• Kiểm tra các loại thuốc đang dùng: rà soát các loại thuốc đang sử dụng để xác định liệu những loại thuốc này có gây tác dụng phụ tăng cân hay không. Nếu có, hãy trao đổi với Bác sĩ điều trị để xem xét khả năng thay đổi thuốc, điều chỉnh liều lượng hoặc tìm các phương án thay thế an toàn hơn nhằm hạn chế ảnh hưởng đến cân nặng. Nếu đang sử dụng các loại thuốc hoặc thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc hoặc không rõ thành phần, cần ngừng ngay và tham khảo ý kiến Bác sĩ.
• Thăm khám với Bác sĩ: nếu gặp phải tăng cân nhanh chóng mà không thể tìm ra nguyên nhân rõ ràng hoặc nếu xuất hiện những triệu chứng bất thường khác như mệt mỏi kéo dài, khó thở, đau ngực, sưng phù ở các bộ phận cơ thể như chân hoặc bụng, rối loạn kinh nguyệt, điều quan trọng là hãy sớm thăm khám với Bác sĩ. Những triệu chứng này có thể là dấu hiệu của các bệnh lý nghiêm trọng liên quan đến tim mạch, nội tiết tố hoặc thận, đòi hỏi cần được chẩn đoán và điều trị kịp thời.

Tăng cân nhanh và đột ngột không chỉ ảnh hưởng đến thẩm mỹ mà còn tiềm ẩn các nguy cơ đến sức khỏe, đặc biệt nếu kèm theo các triệu chứng như sưng phù, khó thở hoặc mệt mỏi. Việc xác định rõ nguyên nhân sẽ giúp bản thân có hướng xử lý kịp thời và hiệu quả.

Để tránh các biến chứng có thể xảy ra và kiểm soát cân nặng một cách an toàn, hãy đến với MedFit – Phòng khám cung cấp các liệu trình giảm cân được thiết kế chuyên biệt. Với phương pháp khoa học và đội ngũ Bác sĩ đa chuyên khoa giàu kinh nghiệm, MedFit luôn sẵn sàng giúp bạn điều chỉnh cân nặng hợp lý và nâng cao sức khỏe tổng thể. Liên hệ ngay với MedFit để được tư vấn chi tiết và bắt đầu hành trình lấy lại vóc dáng và sức khỏe toàn diện.

Tài liệu tham khảo

1. “Overweight & Obesity Statistics“. NIH: National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases
2. “Obesity and overweight“. World Health Organization (WHO)
3. “Weight Management“. NIH: National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases
4. “Obesity and Overweight“. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
5. Zahrawi F, Fathma S, et al. “Pharmacologic Management of Obesity after Liver Transplantation: A Critical Review“. Ann Gastroenterol Dig Disord. 2023;6(1):17-25