Nguy cơ sỏi mật khi giảm cân quá nhanh

Nhiều người mong muốn giảm cân nhanh nhưng không nhận thức được các rủi ro sức khỏe, trong đó có nguy cơ hình thành sỏi mật. Nghiên cứu cho thấy những người giảm cân cấp tốc có nguy cơ mắc sỏi mật cao hơn so với người giảm cân từ từ. Vậy cơ chế nào khiến giảm cân sai cách gây sỏi mật và làm sao để kiểm soát cân nặng an toàn? Bài viết này sẽ phân tích nguy cơ, cơ chế hình thành sỏi mật khi giảm cân và đưa ra giải pháp giảm cân khoa học, bền vững.

Túi mật và sỏi mật là gì?

Túi mật là một cơ quan nhỏ hình quả lê nằm dưới gan, đóng vai trò quan trọng trong hệ tiêu hóa. Chức năng chính của túi mật là lưu trữ và giải phóng dịch mật – một chất lỏng do gan sản xuất giúp tiêu hóa chất béo. Khi cơ thể tiêu thụ thực phẩm có chất béo, túi mật co bóp để tiết mật vào ruột non, hỗ trợ quá trình phân hủy lipid và hấp thụ các vitamin tan trong dầu như A, D, E và K.

Hoạt động của túi mật phụ thuộc vào chế độ ăn uống và nhịp sinh học của cơ thể. Khi một người duy trì thói quen ăn uống điều độ, túi mật thường xuyên co bóp và giải phóng dịch mật đúng cách. Ngược lại, khi nhịn ăn hoặc áp dụng chế độ ăn kiêng không hợp lý, túi mật có thể giảm hoạt động, dẫn đến sự lắng đọng dịch mật và hình thành sỏi.

Sỏi mật là những khối rắn kết tinh từ cholesterol, muối mật và bilirubin. Sỏi cholesterol (phổ biến nhất) chủ yếu chứa cholesterol, thường gặp ở người béo phì, giảm cân nhanh hoặc ăn ít chất xơ. Sỏi sắc tố có thành phần chính là bilirubin và muối canxi, thường liên quan đến bệnh gan, nhiễm trùng đường mật hoặc thiếu máu tán huyết. Sỏi hỗn hợp kết hợp cả hai loại trên, dễ gây biến chứng như viêm túi mật hoặc tắc nghẽn ống mật. Hiểu rõ về túi mật và nguy cơ sỏi giúp điều chỉnh chế độ ăn uống phù hợp và bảo vệ hệ tiêu hóa.

Nguy cơ sỏi mật khi giảm cân sai cách

Giảm cân là một trong những mục tiêu phổ biến của nhiều người để cải thiện sức khỏe và vóc dáng. Tuy nhiên, không phải phương pháp nào cũng an toàn. Nhiều người áp dụng những cách giảm cân cấp tốc như nhịn ăn, cắt giảm calo quá mức hoặc phẫu thuật giảm cân không kiểm soát mà không lường trước được hậu quả. Một trong những rủi ro đáng lo ngại của giảm cân sai cách là sỏi mật – một tình trạng có thể gây đau đớn, viêm nhiễm và ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ tiêu hóa.

Các phương pháp giảm cân sai lầm và cơ chế dẫn đến sỏi mật

Khi giảm cân quá nhanh (hơn 1,5kg/tuần), cơ thể buộc phải huy động lượng lớn chất béo dự trữ, dẫn đến gan tăng sản xuất và bài tiết nhiều cholesterol hơn vào dịch mật. Dịch mật bình thường chứa cholesterol, muối mật và phospholipid, trong đó muối mật và phospholipid giúp hòa tan cholesterol. Tuy nhiên, khi lượng cholesterol trong dịch mật tăng đột ngột mà muối mật không đủ để hòa tan, cholesterol sẽ kết tinh và dần hình thành sỏi.

Nhịn ăn kéo dài hoặc giảm lượng calo xuống mức quá thấp, cơ thể không nhận đủ thực phẩm, khiến túi mật không được kích thích co bóp đều đặn để đẩy dịch mật vào ruột non hỗ trợ tiêu hóa chất béo. Dịch mật bị ứ đọng lâu ngày, tạo điều kiện cho cholesterol kết tinh và hình thành sỏi.

Chất béo lành mạnh (như dầu olive và omega-3) kích thích tiết cholecystokinin (CCK), gây co bóp túi mật và giải phóng dịch mật. Chế độ ăn cắt giảm hoàn toàn chất béo làm giảm nhu động túi mật, khiến dịch mật bị ứ đọng, tạo điều kiện cho cholesterol lắng đọng và kết tinh. Ngoài ra, thiếu chất béo lành mạnh có thể giảm tổng hợp acid mật chính, làm suy yếu khả năng hòa tan cholesterol trong dịch mật.

Chế độ ăn ít chất xơ là một yếu tố quan trọng làm tăng nguy cơ sỏi mật. Chất xơ, đặc biệt là loại hòa tan như trong yến mạch và trái cây, giúp giảm hấp thu cholesterol ở ruột, đẩy nhanh quá trình di chuyển thức ăn và tăng bài tiết acid mật qua phân, từ đó ngăn cholesterol tích tụ trong dịch mật. Khi ăn quá ít chất xơ, ruột hoạt động chậm hơn, khiến cơ thể tái hấp thu nhiều acid mật và cholesterol hơn, dẫn đến dịch mật chứa quá nhiều cholesterol, dễ hình thành sỏi.

Ngoài chế độ ăn kiêng nghiêm ngặt, phẫu thuật giảm cân không kiểm soát, đặc biệt là các phương pháp như cắt dạ dày hoặc nối tắt dạ dày (gastric bypass), có thể thay đổi cơ chế hấp thụ chất béo, khiến gan giảm sản xuất muối mật, làm mất cân bằng dịch mật và gia tăng nguy cơ kết tinh cholesterol.

Ai có nguy cơ cao bị sỏi mật khi giảm cân sai cách?

Không phải ai cũng có nguy cơ mắc sỏi mật khi giảm cân, nhưng một số nhóm đối tượng dễ bị ảnh hưởng hơn:

• Những người béo phì giảm cân nhanh có nguy cơ cao. Người có chỉ số BMI cao thường có mức cholesterol trong dịch mật lớn hơn bình thường, do đó khi họ giảm cân nhanh, lượng cholesterol dư thừa bị giải phóng sẽ làm dịch mật bão hòa nhanh hơn, dẫn đến hình thành sỏi.

• Phụ nữ cũng có nguy cơ cao hơn nam giới do ảnh hưởng của hormone estrogen, hormone này làm tăng mức cholesterol trong dịch mật và giảm nhu động túi mật. Điều này đặc biệt đáng lo ngại đối với những phụ nữ sử dụng thuốc tránh thai hoặc liệu pháp hormone, vì những yếu tố này có thể làm tăng thêm nguy cơ mắc sỏi mật.

• Người trên 40 tuổi cũng thuộc nhóm nguy cơ cao. Khi tuổi tác tăng lên, chức năng túi mật dần suy giảm, làm giảm khả năng tống dịch mật ra ngoài. Điều này làm tăng khả năng dịch mật bị lắng đọng và tạo sỏi theo thời gian.
• Ngoài ra, những người có tiền sử gia đình mắc sỏi mật có nguy cơ cao hơn, do yếu tố di truyền có thể ảnh hưởng đến sự chuyển hóa dịch mật và khả năng co bóp của túi mật.
• Cuối cùng, những người mắc bệnh đái tháo đường đường hoặc hội chứng chuyển hóa cũng có nguy cơ cao hơn do tình trạng rối loạn chuyển hóa lipid. Người mắc bệnh đái tháo đường thường có mức triglyceride trong máu cao hơn bình thường, làm tăng lượng cholesterol trong dịch mật và giảm chức năng co bóp túi mật.

Các nghiên cứu dẫn chứng và số liệu thực tế

• Nghiên cứu của K. Johansson và cộng sự (2014)

Nghiên cứu của K. Johansson và cộng sự (2014) đã đánh giá nguy cơ sỏi mật có triệu chứng và phẫu thuật cắt túi mật ở những người tham gia chương trình giảm cân với chế độ ăn rất ít calo (VLCD, < 800kcal/ngày) so với chế độ ăn ít calo (LCD, 1200-1500kcal/ngày) trong 1 năm. Kết quả cho thấy nguy cơ mắc sỏi mật có triệu chứng cao hơn gấp 3,4 lần và nguy cơ cắt túi mật cao hơn gấp 3,2 lần ở nhóm VLCD so với nhóm LCD.

Tuy VLCD giúp giảm cân nhiều hơn (trung bình 11,1kg so với 8,1kg ở nhóm LCD), nhưng tốc độ giảm cân nhanh là yếu tố chính làm tăng nguy cơ sỏi mật. Kết luận cho thấy chế độ ăn rất ít calo có thể làm tăng đáng kể nguy cơ sỏi mật có triệu chứng, do đó cần cân nhắc kỹ giữa lợi ích giảm cân và rủi ro sức khỏe khi áp dụng chế độ ăn này.

• Nghiên cứu của M. L. Shiffman và cộng sự (1991)

Nghiên cứu của M. L. Shiffman và cộng sự (1991) đã đánh giá tỷ lệ hình thành sỏi mật ở 105 bệnh nhân béo phì sau khi giảm cân nhanh bằng phẫu thuật nối tắt dạ dày. Sau phẫu thuật, bệnh nhân được theo dõi bằng siêu âm định kỳ và sau 6 tháng, 36% bệnh nhân phát triển sỏi mật và 13% có bùn túi mật.

Trong số bệnh nhân có sỏi mật, 40% xuất hiện triệu chứng và 28% cần phẫu thuật cắt túi mật. Sỏi mật xuất hiện nhiều hơn đáng kể ở người da trắng và phụ nữ. Nghiên cứu nhấn mạnh sự cần thiết của các biện pháp phòng ngừa sỏi mật trong quá trình giảm cân nhanh.

Làm thế nào để giảm cân an toàn tránh nguy cơ sỏi mật?

Để giảm cân mà không làm tăng nguy cơ mắc sỏi mật, cần thực hiện một kế hoạch giảm cân khoa học, cân bằng giữa chế độ ăn uống, hoạt động thể chất và duy trì sức khỏe tổng thể. Dưới đây là các nguyên tắc quan trọng giúp giảm cân an toàn và bảo vệ sức khỏe túi mật:

Tốc độ giảm cân hợp lý

Phác đồ của Hiệp hội Nội tiết Lâm sàng Hoa Kỳ (AACE) và Trường Môn Nội tiết Hoa Kỳ (ACE) trong tài liệu Hướng dẫn Thực hành Lâm sàng về Béo phì của AACE/ACE (2016) khuyến cáo, tốc độ giảm cân không nên vượt quá 1,5kg/tuần để tránh các biến chứng như sỏi mật. Tránh giảm cân cấp tốc bằng cách nhịn ăn, cắt giảm quá nhiều calo hoặc lạm dụng thuốc giảm cân. Nếu cần giảm cân nhiều (ví dụ như trên 10kg), hãy đặt mục tiêu giảm dần theo từng giai đoạn để cơ thể không bị sốc.

Chế độ ăn uống khoa học

Bổ sung chất béo lành mạnh để kích thích túi mật hoạt động, không loại bỏ hoàn toàn chất béo khỏi chế độ ăn vì chất béo lành mạnh giúp túi mật co bóp thường xuyên, ngăn ngừa sự ứ đọng dịch mật. Khuyến nghị sử dụng chất béo không bão hòa (dầu olive, dầu hạt lanh, dầu cá, các loại hạt như hạnh nhân, óc chó, hạt chia, cá béo như cá hồi, cá thu, cá ngừ), với lượng vừa phải, chiếm 20-35% năng lượng hàng ngày.

Ăn nhiều chất xơ, đặc biệt là loại hòa tan như trong yến mạch và trái cây, để hỗ trợ tiêu hóa và cân bằng cholesterol, chất xơ hòa tan giúp giảm cholesterol trong máu, từ đó ngăn tích tụ trong dịch mật và hạn chế hình thành sỏi. Nên ăn 25-30g chất xơ mỗi ngày từ rau xanh (cải bó xôi, bông cải xanh, rau muống) và ngũ cốc nguyên cám (yến mạch, gạo lứt, hạt quinoa).

Cân bằng protein và carbohydrate:

• Protein nạc giúp duy trì khối lượng cơ bắp và thúc đẩy trao đổi chất mà không làm tăng cholesterol trong mật. Nguồn cung cấp protein từ ức gà, cá, trứng, sữa chua Hy Lạp, đậu phụ, đậu lăng.
• Carbohydrate phức hợp từ thực phẩm nguyên cám giúp kiểm soát cân nặng mà không gây tăng đột biến insulin, tránh tích tụ cholesterol trong mật.

Uống đủ nước để hỗ trợ quá trình trao đổi chất, uống ít nhất 1,5-2L nước mỗi ngày để hỗ trợ trao đổi chất, giữ dịch mật loãng và giúp túi mật bài tiết đều đặn, tránh lắng đọng cholesterol.

Duy trì lối sống lành mạnh để hỗ trợ chức năng túi mật

Tập thể dục đều đặn để giảm cân từ từ và tự nhiên. Tập thể dục thường xuyên, ít nhất 150 phút/tuần, với các bài tập như đi bộ nhanh hoặc đạp xe, giúp duy trì cân nặng ổn định và cải thiện chức năng tiêu hóa.

Không bỏ bữa để tránh rối loạn tiết mật, ăn đúng giờ và đầy đủ bữa sáng, trưa, tối để kích thích túi mật hoạt động đều đặn.

Tham khảo ý kiến Bác sĩ

Tham khảo ý kiến Bác sĩ là bước quan trọng, đặc biệt với những người có nguy cơ cao. Các chuyên gia có thể đánh giá tình trạng sức khỏe tổng quát và đưa ra các giải pháp cá nhân hóa phù hợp, giúp đảm bảo quá trình giảm cân diễn ra an toàn và hiệu quả, tránh các rủi ro về sức khỏe.

Giảm cân đúng cách không chỉ giúp cải thiện vóc dáng mà còn bảo vệ sức khỏe, đặc biệt là ngăn ngừa nguy cơ sỏi mật. Việc giảm cân với tốc độ hợp lý, kết hợp chế độ dinh dưỡng cân bằng và vận động khoa học, sẽ mang lại hiệu quả lâu dài mà không gây hại cho cơ thể.

Nếu bạn đang tìm kiếm một giải pháp giảm cân an toàn và phù hợp với thể trạng cá nhân, Phòng khám MedFit là địa chỉ đáng tin cậy dành cho bạn. Với đội ngũ Bác sĩ đa chuyên khoa và chuyên gia dinh dưỡng, huấn luyện viên vận động giàu kinh nghiệm, MedFit sẽ đồng hành cùng bạn xây dựng lộ trình giảm cân khoa học, giúp duy trì sức khỏe và hạn chế tối đa rủi ro. Hãy để MedFit hỗ trợ bạn trên hành trình chinh phục cân nặng lý tưởng, hướng đến một cuộc sống khỏe mạnh và bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. Capizzi M, et al. “Increased risk of gallstone formation following rapid weight loss: A prospective study”. Obesity Surgery. 2011;21(8):1052-1058
2. Everhart JE, Ruhl CE. “Burden of Digestive Diseases in the United States Part I: Overall and Upper Gastrointestinal Diseases“. Gastroenterology. 2009;136(2):376-386. doi:10.1053/j.gastro.2008.12.015
3. Festi D, et al. “Gallstone prevalence and risk factors in relation to dietary habits”. Digestive and Liver Disease. 2008;40(5):368-374
4. Johansson K, et al. “Effects of very low calorie diets on gallstone formation: A systematic review”. International Journal of Obesity. 2013;37(8):1039-1045
5. Liddle RA, et al. “Regulation of gallbladder contraction by dietary fat and cholecystokinin”. American Journal of Physiology-Gastrointestinal and Liver Physiology. 1989;257(6):G974-G980
6. Shiffman ML, et al. “Gallstone formation during weight loss: Pathogenesis and prevention”. Annals of Internal Medicine. 1995;122(2):110-116
7. Sjostrom L, et al. “Effects of bariatric surgery on gallstone disease: A population-based study”. The Lancet. 2004;364(9442):1351-1357
8. Trouillot TE, et al. “Orlistat and its effects on gallbladder motility: A double-blind, placebo-controlled trial.” Gastroenterology. 2001;120(5):A567-A568
9. Tsai CJ, et al. “Dietary fiber and the risk of gallstone disease in women”. American Journal of Clinical Nutrition. 2004;80(4):914-920
10. Weinsier RL, et al. “Gallstone formation during rapid weight loss: A prospective study in obese patients”. American Journal of Medicine. 1993;94(6):577-582