Các giai đoạn tiến triển của béo phì

Nhiều người vẫn hiểu nhầm béo phì chỉ đơn giản là con số cân nặng cao hay chỉ số BMI vượt mức cho phép, nhưng thực tế béo phì là một quá trình tiến triển phức tạp với nhiều giai đoạn khác nhau. Thay vì chỉ nhìn nhận mức độ dựa trên BMI, việc phân chia giai đoạn của béo phì giúp chúng ta nhận diện rõ ràng hơn về mức độ tổn thương chuyển hóa, những biến chứng ẩn và nguy cơ ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe nội tạng. Bài viết này sẽ làm rõ khái niệm các giai đoạn của béo phì, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của đánh giá lâm sàng toàn diện trong việc quản lý và can thiệp sớm, nhằm hướng đến một phương pháp điều trị hiệu quả và bền vững.

Tổng quan về hệ thống phân giai đoạn béo phì

Việc phân giai đoạn béo phì giúp đánh giá chính xác không chỉ mức độ thừa cân mà còn cả tác động của mỡ thừa đến sức khỏe tổng thể, bao gồm:

• Rối loạn chuyển hóa (tăng đường huyết, kháng insulin, rối loạn lipid máu).
• Tổn thương cơ quan nội tạng (gan nhiễm mỡ, bệnh tim mạch, suy thận).
• Ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống (giảm khả năng vận động, các vấn đề tâm lý liên quan đến béo phì).

Mục tiêu chính của hệ thống phân giai đoạn là hỗ trợ cá nhân hóa điều trị, giúp xác định phương pháp can thiệp phù hợp cho từng bệnh nhân, từ thay đổi lối sống đến điều trị y khoa và phẫu thuật.

Tại sao chỉ mỗi BMI không đủ để đánh giá béo phì?

Béo phì thường được đánh giá dựa trên chỉ số BMI, phân thành các mức độ thừa cân, béo phì độ I, II, III. Tuy nhiên, BMI có hạn chế lớn vì không phản ánh chính xác tình trạng sức khỏe chuyển hóa hay mức độ ảnh hưởng của cân nặng đến cơ thể. Ví dụ: một người có BMI cao nhưng không có rối loạn chuyển hóa có thể ít nguy hiểm hơn một người có BMI thấp hơn nhưng mắc đái tháo đường típ 2 hoặc bệnh tim mạch. Sự phân bố mỡ trong cơ thể (mỡ nội tạng hay mỡ dưới da) cũng quan trọng hơn so với tổng lượng mỡ.

Ngoài ra, một vấn đề đáng chú ý là không phải ai có BMI bình thường cũng khỏe mạnh. Một số người, dù không bị thừa cân theo tiêu chuẩn BMI, nhưng vẫn có nguy cơ cao mắc các bệnh lý chuyển hóa, một tình trạng được gọi là “normal obesity”:

• Béo phì chuyển hóa có cân nặng bình thường (metabolically obese normal weight – MONW): là tình trạng có chỉ số BMI bình thường < 25 (hoặc < 23 đối với người châu Á) nhưng đặc trưng bởi tình trạng tăng cả mỡ nội tạng và mỡ dưới da, đi kèm với các dấu hiệu rối loạn chuyển hóa rõ như đề kháng insulin, tăng huyết áp, tăng các chỉ số viêm.
• Béo phì cân nặng bình thường (normal weight obesity – NWO): người có cân nặng bình thường nhưng tỷ lệ mỡ cơ thể cao, tuy nhiên chủ yếu là tăng mỡ nội tạng trong khi mỡ dưới da lại giảm. Những người thuộc nhóm này dù không có hội chứng chuyển hóa (MetS) nhưng vẫn có nguy cơ mắc các bệnh lý chuyển hoá cao hơn, do vẫn có sự giảm độ nhạy insulin, huyết áp cao hơn đi kèm với tăng các chỉ số viêm.

Do đó, việc phân loại béo phì chỉ dựa trên BMI là không đủ chính xác và cần đến các hệ thống đánh giá toàn diện hơn, giúp nhận diện được cả những trường hợp “béo phì ẩn” như béo phì chuyển hóa có cân nặng bình thường hoặc béo phì cân nặng bình thường.

Các hệ thống phân giai đoạn béo phì uy tín

Hiện nay, nhiều hệ thống phân giai đoạn đã được phát triển để cung cấp cái nhìn toàn diện hơn về béo phì. Một số hệ thống phổ biến bao gồm:

• Hệ thống phân giai đoạn béo phì Edmonton (Edmonton obesity staging system – EOSS): chia béo phì thành 5 giai đoạn dựa trên mức độ ảnh hưởng đến sức khỏe, tập trung vào biến chứng lâm sàng và nguy cơ bệnh tật thay vì chỉ số BMI, hữu ích trong việc cá nhân hóa điều trị và dự báo tiên lượng bệnh nhân.

• Bệnh mạn tính dựa trên lượng mỡ cơ thể (adiposity-based chronic disease – ABCD): xem béo phì như một bệnh mạn tính thay vì chỉ là tình trạng thừa cân. Đánh giá lượng mỡ, vị trí tích tụ mỡ và ảnh hưởng đến chức năng cơ thể. Hướng đến các chiến lược điều trị dựa trên sinh lý bệnh mà không chỉ dựa vào BMI.

• Hệ thống phân giai đoạn bệnh tim mạch và chuyển hóa (cardiometabolic disease staging – CMDS): phân loại béo phì dựa trên nguy cơ tim mạch và chuyển hóa như kháng insulin, huyết áp cao và rối loạn lipid. Giúp xác định nhóm bệnh nhân có nguy cơ cao để can thiệp sớm nhằm giảm nguy cơ biến chứng tim mạch và đái tháo đường.

Việc áp dụng các hệ thống phân giai đoạn kết hợp với chỉ số BMI cho phép đánh giá chức năng và tiên lượng bệnh nhân tốt hơn, cải thiện chất lượng chẩn đoán và điều trị béo phì, góp phần nâng cao hiệu quả kiểm soát bệnh và phòng ngừa các biến chứng nghiêm trọng.

Các giai đoạn của béo phì theo hệ thống phân Edmonton (EOSS)

EOSS được sử dụng rộng rãi nhờ khả năng đánh giá toàn diện tác động của béo phì đến sức khỏe, bao gồm yếu tố chuyển hóa, cơ xương khớp, tâm lý và môi trường sống. Không chỉ tập trung vào chỉ số BMI, EOSS giúp cá nhân hóa phương pháp điều trị, dự đoán nguy cơ biến chứng và đưa ra chiến lược can thiệp phù hợp với từng bệnh nhân.

EOSS chia béo phì thành 5 giai đoạn khác nhau, giúp đánh giá mức độ ảnh hưởng của béo phì đến sức khỏe tổng thể, từ các triệu chứng thể chất, tâm lý đến mức độ ảnh hưởng đến khả năng thực hiện các hoạt động hàng ngày. Mỗi giai đoạn sẽ tương ứng với mức độ nghiêm trọng của các yếu tố liên quan đến béo phì và các biến chứng sức khỏe đi kèm.

Dưới đây là mô tả chi tiết các giai đoạn của EOSS:

Giai đoạn 0

• Bệnh nhân có thể có BMI cao nhưng không có các yếu tố nguy cơ như bệnh tim mạch, đái tháo đường hoặc các vấn đề tâm lý.
• Không có triệu chứng thể chất, tâm lý hay rối loạn chuyển hóa liên quan đến béo phì.
• Không có bất kỳ hạn chế chức năng nào trong các hoạt động hàng ngày.

Hướng điều trị: xác định các yếu tố góp phần làm tăng cân, tập trung vào ngăn ngừa tăng cân thêm bằng cách duy trì chế độ ăn uống lành mạnh và tăng cường hoạt động thể chất.

Ví dụ: một nữ bệnh nhân có BMI là 26kg/m², không có các yếu tố nguy cơ, không gặp triệu chứng thể chất hay vấn đề tâm lý nào và vẫn có thể hoạt động bình thường mà không gặp khó khăn. Phân loại béo phì độ I (theo tiêu chuẩn châu Á), giai đoạn 0.

Giai đoạn 1

• Bệnh nhân xuất hiện các yếu tố nguy cơ như tiền tăng huyết áp cùng với các bất thường cận lâm sàng như rối loạn đường huyết đói hoặc men gan tăng nhẹ.
• Các vấn đề tâm lý nhẹ nhưng chất lượng cuộc sống vẫn không bị ảnh hưởng.
• Các triệu chứng thể chất nhẹ như mệt mỏi, đau nhức hoặc khó thở khi hoạt động thể chất ở mức độ trung bình.

Hướng điều trị: khám để tìm các nguyên nhân khác (không liên quan đến cân nặng) gây ra các yếu tố nguy cơ. Áp dụng biện pháp can thiệp lối sống mạnh hơn, bao gồm chế độ ăn uống và tập thể dục để ngăn ngừa tăng cân thêm. Theo dõi các yếu tố nguy cơ và tình trạng sức khỏe.

Ví dụ: một nữ bệnh nhân có BMI là 27kg/m², huyết áp đo được 130/85mmHg được coi là tiền tăng huyết áp (theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ – AHA 2017) nhưng chưa cần dùng thuốc, có triệu chứng đau lưng và đau gối nhẹ. Phân loại béo phì độ II (theo tiêu chuẩn châu Á), giai đoạn 1.

Giai đoạn 2

• Bệnh nhân đã có các bệnh lý mắc phải do béo phì như tăng huyết áp, đái tháo đường típ 2, ngưng thở khi ngủ hoặc viêm khớp.
• Các triệu chứng tâm lý, rối loạn lo âu ở mức độ vừa phải, cần sự can thiệp y tế.
• Các hạn chế trong cuộc sống hàng ngày bắt đầu ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống như khó khăn trong việc thực hiện các hoạt động sinh hoạt bình thường.

Hướng điều trị: bắt đầu điều trị béo phì, cân nhắc tất cả các phương pháp điều trị bao gồm thay đổi hành vi, sử dụng thuốc hỗ trợ giảm cân và kiểm soát các bệnh lý đi kèm.

Ví dụ: một nam bệnh nhân có BMI là 32kg/m², bị tăng huyết áp và ngưng thở khi ngủ. Phân loại béo phì độ II (theo tiêu chuẩn châu Á), giai đoạn 2.

Giai đoạn 3

• Bệnh nhân có tổn thương nghiêm trọng đến các cơ quan nội tạng như nhồi máu cơ tim, suy tim hoặc các biến chứng nặng của đái tháo đường.
• Các triệu chứng tâm lý nghiêm trọng như trầm cảm nặng hoặc ý tưởng tự tử.
• Hạn chế chức năng rõ rệt, không thể thực hiện được các hoạt động hàng ngày hoặc gặp khó khăn lớn trong vận động.

Hướng điều trị điều trị béo phì chuyên sâu, xem xét phẫu thuật giảm cân và kiểm soát tích cực các bệnh đi kèm theo chỉ định.

Ví dụ: một nữ bệnh nhân có BMI là 37kg/m², bị bệnh tim mạch, ngưng thở khi ngủ và bị giới hạn di chuyển do viêm khớp và gout. Phân loại béo phì độ III, giai đoạn 3.

Giai đoạn 4

• Bệnh nhân có các bệnh lý nặng (có khả năng ở giai đoạn cuối) do các bệnh mạn tính liên quan đến béo phì như suy tim sung huyết, biến chứng đái tháo đường giai đoạn cuối, thoái hóa khớp nặng.
• Các triệu chứng tâm lý nghiêm trọng như lo âu tột độ, rối loạn ăn uống nghiêm trọng.
• Bệnh nhân có hạn chế chức năng rất nặng, không thể thực hiện các hoạt động sinh hoạt bình thường mà cần sự hỗ trợ liên tục.

Hướng điều trị: chăm sóc giảm nhẹ, tập trung vào quản lý đau, vật lý trị liệu và hỗ trợ tâm lý để cải thiện chất lượng cuộc sống.

Ví dụ: một người phụ nữ 55 tuổi, BMI là 40kg/m², phải ngồi xe lăn do viêm khớp nặng, bị suy tim sung huyết và suy thận giai đoạn cuối, không thể tự thực hiện các hoạt động hàng ngày. Phân loại béo phì độ III, giai đoạn 4.

Ứng dụng lâm sàng của việc phân giai đoạn béo phì

Việc áp dụng hệ thống phân giai đoạn béo phì trong lâm sàng mang lại những lợi ích thiết thực, không chỉ giúp đánh giá chính xác tình trạng bệnh mà còn hỗ trợ việc lựa chọn phác đồ điều trị phù hợp. Cụ thể, ứng dụng lâm sàng được thể hiện qua các khía cạnh sau:

Lựa chọn phương pháp điều trị

• Việc phân chia bệnh nhân theo các giai đoạn cho phép cá nhân hóa phác đồ điều trị, từ thay đổi lối sống và dinh dưỡng cho đến can thiệp nội khoa hay phẫu thuật khi cần thiết.
• Điều chỉnh liệu pháp dựa trên mức độ tổn thương và các biến chứng hiện diện, nhằm đảm bảo hiệu quả điều trị cao nhất cho từng cá nhân.

Chiến lược can thiệp sớm

• Phát hiện sớm các dấu hiệu chuyển hóa bất thường giúp ác sĩ có thể can thiệp kịp thời, từ đó ngăn chặn sự tiến triển của bệnh và hạn chế nguy cơ biến chứng nghiêm trọng.
• Việc theo dõi định kỳ (mỗi 3-6 tháng) các chỉ số lâm sàng và chuyển hóa giúp phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường, từ đó can thiệp kịp thời để ngăn chặn tiến triển thành bệnh lý nghiêm trọng.

Theo dõi và đánh giá tiến triển

• Hệ thống phân giai đoạn cho phép đánh giá hiệu quả của các chiến lược điều trị thông qua việc so sánh các chỉ số chuyển hóa và chức năng của các cơ quan, hoạt động thể chất và sức khỏe tâm lý qua thời gian.
• Dựa trên đánh giá định kỳ, các chuyên gia y tế có thể điều chỉnh phác đồ điều trị một cách linh hoạt, phù hợp với sự thay đổi của tình trạng bệnh, từ đó cải thiện tiên lượng và chất lượng cuộc sống của người bệnh.

Hạn chế của EOSS

Mặc dù giúp đánh giá toàn diện tác động của béo phì đến sức khỏe, EOSS vẫn tồn tại một số hạn chế cần lưu ý:

• Tính chủ quan trong đánh giá: EOSS yêu cầu Bác sĩ đánh giá các yếu tố như triệu chứng lâm sàng, mức độ suy giảm chức năng và ảnh hưởng tâm lý nhưng những yếu tố này không có tiêu chuẩn đo lường cụ thể. Do đó, cùng một bệnh nhân có thể được phân loại khác nhau tùy vào Bác sĩ, dẫn đến sự không nhất quán trong chẩn đoán và điều trị.
• Không áp dụng tốt cho trẻ em và thanh thiếu niên: hệ thống EOSS chủ yếu dành cho người trưởng thành, trong khi ở trẻ em, béo phì có thể ảnh hưởng đến tăng trưởng và phát triển lâu dài. Trẻ béo phì có thể không có triệu chứng ngay nhưng có nguy cơ cao mắc bệnh tim, đái tháo đường hoặc rối loạn chuyển hóa trong tương lai.

Béo phì không chỉ là vấn đề cân nặng mà còn là một quá trình tiến triển ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe toàn diện. Việc nhận diện các giai đoạn của béo phì giúp đánh giá chính xác mức độ ảnh hưởng của bệnh đến cơ thể, mang lại cái nhìn toàn diện hơn, từ đó xây dựng chiến lược can thiệp kịp thời, giúp cá nhân hóa phương pháp điều trị và phòng ngừa biến chứng lâu dài.

Phòng khám MedFit cung cấp dịch vụ đánh giá béo phì chuyên sâu dựa trên các chỉ số lâm sàng và chuyển hóa, từ đó xây dựng phác đồ giảm cân cá nhân hóa nhằm kiểm soát cân nặng hiệu quả, giảm nguy cơ mắc bệnh lý như đái tháo đường típ 2, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu và bệnh tim mạch. Nếu bạn quan tâm đến việc giảm cân, hãy liên hệ MedFit ngay hôm nay để được tư vấn giải pháp phù hợp.

Tài liệu tham khảo

1. Sharma AM, Kushner RF. A proposed clinical staging system for obesity. Int J Obes (Lond). 2009;33(3):289-295. doi:10.1038/ijo.2009.2
2. Padwal RS, Pajewski NM, Allison DB, Sharma AM. Using the Edmonton obesity staging system to predict mortality in a population-representative cohort of people with overweight and obesity. CMAJ. 2011;183(14):E1059-E1066. doi:10.1503/cmaj.110387
3. Kuk JL, Ardern CI, Church TS, et al. Edmonton Obesity Staging System: association with weight history and mortality risk. Appl Physiol Nutr Metab. 2011;36(4):570-576. doi:10.1139/h11-058
4. Sharma AM. The Edmonton Obesity Staging System and the 4Ms framework: A focus on the assessment of individual risk and obesity management. Obesity Reviews. 2012;13(Suppl 2): 1-6
5. World Health Organization (WHO). Obesity and overweight. [online] Available at: Obesity and overweight [Accessed 28 April 2025]
6. Garvey WT, Mechanick JI, Brett EM, et al. AMERICAN ASSOCIATION OF CLINICAL ENDOCRINOLOGISTS AND AMERICAN COLLEGE OF ENDOCRINOLOGY COMPREHENSIVE CLINICAL PRACTICE GUIDELINES FOR MEDICAL CARE OF PATIENTS WITH OBESITY. Endocr Pract. 2016;22 Suppl 3:1-203. doi:10.4158/EP161365.GL