Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh béo phì của Bộ Y tế Việt Nam

Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh béo phì của Bộ Y tế Việt Nam, ban hành ngày 22/10/2022, là tài liệu quan trọng cung cấp nền tảng khoa học chi tiết để hỗ trợ chẩn đoán, điều trị và quản lý bệnh béo phì. Tài liệu bao gồm 7 phần chính, từ nguyên nhân, chẩn đoán, phân loại béo phì đến các phương pháp điều trị toàn diện như chế độ dinh dưỡng, vận động, liệu pháp tâm lý, sử dụng thuốc và phẫu thuật. Đặc biệt, tài liệu còn chú trọng đến béo phì ở trẻ em và thanh thiếu niên. Bài viết này sẽ tập trung làm rõ các phương pháp điều trị béo phì trong hướng dẫn này, giúp người đọc hiểu rõ hơn và áp dụng hiệu quả vào thực tiễn để cải thiện sức khỏe và quản lý cân nặng bền vững.

Nguyên tắc và mục tiêu chung trong điều trị béo phì

• Can thiệp lối sống làm nền tảng: điều trị béo phì cần dựa trên can thiệp dinh dưỡng, tập luyện thể lực, thay đổi hành vi và hỗ trợ tâm lý để đảm bảo giảm cân bền vững.
• Sử dụng thuốc hỗ trợ: áp dụng điều trị bằng thuốc khi các biện pháp can thiệp lối sống trong 3 tháng không đạt được mục tiêu giảm ít nhất 5% cân nặng ở người bệnh có BMI ≥ 25kg/m².
• Cần phối hợp đa chuyên khoa: điều trị béo phì đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các chuyên gia như Bác sĩ quản lý béo phì, chuyên gia dinh dưỡng, nhà trị liệu hành vi, chuyên gia vận động và Bác sĩ phẫu thuật.
• Cá nhân hóa chiến lược điều trị: phương pháp điều trị cần được tùy chỉnh phù hợp với các yếu tố sinh học, tâm lý, xã hội, kinh tế và khả năng của từng người bệnh.
• Tập trung vào sức khỏe tổng thể: không chỉ giảm cân, điều trị béo phì còn hướng đến cải thiện chất lượng dinh dưỡng, tăng cường vận động và giảm nguy cơ các bệnh đồng mắc.
• Quản lý biến chứng liên quan: điều trị các bệnh đồng mắc như rối loạn lipid máu, tăng huyết áp, đái tháo đường típ 2, ngưng thở khi ngủ, viêm khớp và các rối loạn tâm lý như trầm cảm, rối loạn ăn uống hoặc lòng tự trọng thấp và suy nghĩ tiêu cực về hình ảnh cơ thể.
• Duy trì cam kết dài hạn: béo phì là bệnh mạn tính, việc quản lý cân nặng cần sự phối hợp chặt chẽ giữa đội ngũ chuyên gia và người bệnh trong thời gian dài để đạt kết quả bền vững.

Khi nào được xem là giảm cân thành công?

Giảm cân từ 5-15% trong vòng 6 tháng là mục tiêu thực tế và đã được chứng minh mang lại nhiều lợi ích sức khỏe. Đối với những người có mức độ béo phì cao hơn (BMI ≥ 35kg/m²), việc giảm cân từ 20% trở lên có thể được cân nhắc để đạt hiệu quả tối ưu.

Thành công trong điều trị béo phì được đánh giá dựa trên hai tiêu chí chính là duy trì được cân nặng sau khi giảm và ngăn ngừa cũng như điều trị các bệnh đồng mắc. Vì béo phì là một bệnh mạn tính, người bệnh cần được theo dõi và tái khám thường xuyên để ngăn ngừa tăng cân trở lại, đồng thời kiểm soát nguy cơ bệnh tật và điều trị các bệnh đồng mắc nếu xuất hiện, chẳng hạn như đái tháo đường típ 2 hoặc bệnh tim mạch.

Phương pháp điều trị béo phì cụ thể

Điều trị béo phì hiệu quả cần sự kết hợp đa dạng các phương pháp, bao gồm thay đổi lối sống, sử dụng thuốc hỗ trợ, can thiệp phẫu thuật khi cần thiết và áp dụng tâm lý liệu pháp để duy trì kết quả lâu dài.

Tiết thực trong điều trị béo phì

Điều trị tiết thực cần được thực hiện kiên trì và lâu dài để đạt hiệu quả tối ưu. Chế độ ăn giảm năng lượng là nền tảng trong bất kỳ can thiệp giảm cân nào, với mục tiêu chính là giảm tổng lượng calo tiêu thụ. Việc điều chỉnh hành vi ăn uống cần được thực hiện từ từ, kết hợp với sự hỗ trợ từ gia đình, xã hội và môi trường sống. Chế độ ăn nên cân đối các chất sinh nhiệt, tránh tiêu thụ quá nhiều glucid và điều chỉnh tỷ lệ các chất dinh dưỡng dựa trên tình trạng bệnh lý, thói quen ăn uống của từng cá nhân. Đồng thời, cần đảm bảo cung cấp đầy đủ các vitamin tan trong dầu, khoáng chất như kali, sắt và acid amin thiết yếu.

Để đạt hiệu quả, nên giới hạn số bữa ăn ở mức 3 bữa mỗi ngày, tránh các loại glucid hấp thu nhanh, chất béo bão hòa và duy trì lượng muối dưới 5g/ngày. Ngoài ra, việc kiêng rượu là một yếu tố quan trọng để hỗ trợ quá trình giảm cân và cải thiện sức khỏe tổng thể. Phân bố các chất dinh dưỡng mỗi ngày được trình bày trong bảng dưới đây:

Chất dinh dưỡng	Tỷ lệ phân bố
Lipid	< 30% tổng calo
Protid	Từ 15% đến < 20% tổng calo
Glucid	Từ 50% đến < 55% tổng calo
Muối	< 5g
Canxi	Theo nhu cầu dinh dưỡng khuyến nghị
Chất xơ	20-30g

Thực đơn giảm cân được xây dựng dựa trên cân nặng lý tưởng (CNLT), tính theo công thức:

CNLT = [chiều cao (m)]² × 22

Nhu cầu calo hàng ngày phụ thuộc vào mức độ lao động:

• Lao động nhẹ: CNLT × (20-25kcal).
• Lao động trung bình: CNLT × (25-30kcal).
• Lao động nặng: CNLT × (30-35kcal).

Mục tiêu giảm cân an toàn là từ 2-3kg mỗi tháng, kết hợp chế độ ăn hợp lý với theo dõi cân nặng thường xuyên và hỗ trợ tâm lý cho bệnh nhân. Tăng cường vận động, điều chỉnh phù hợp theo tuổi và tình trạng sức khỏe, giúp ích dù năng lượng tiêu hao trong tập luyện không cao.

Chế độ ăn chia thành hai giai đoạn là giảm cân và duy trì, điều trị béo phì chưa biến chứng chủ yếu tập trung vào kiểm soát chế độ ăn uống.

Chế độ vận động trong điều trị béo phì

Trước khi bắt đầu chương trình tập luyện, cần kiểm tra sức khỏe tim mạch, đặc biệt đối với người lớn tuổi hoặc những người có nguy cơ mắc bệnh tim. Một buổi tập hiệu quả thường bao gồm ba giai đoạn:

• Giai đoạn đầu tiên là khởi động trong 5-10 phút nhằm làm nóng cơ thể.
• Tiếp theo, tập luyện chính kéo dài khoảng 20-30 phút với các bài vận động phù hợp.
• Cuối cùng là làm nguội trong 5-10 phút để thư giãn và ổn định cơ thể.

Cường độ tập luyện nên bắt đầu từ mức thấp và tăng dần theo thời gian. Các bài tập aerobic với cường độ trung bình, thực hiện ít nhất 150 phút mỗi tuần (chia thành 3-5 buổi), là phương pháp quan trọng để hỗ trợ giảm cân. Ngoài ra, cần kết hợp tập luyện đề kháng 2-4 lần mỗi tuần, tập trung vào các nhóm cơ lớn nhằm tăng cơ và giảm mỡ.

Nhịp tim trong khi tập có thể tính bằng công thức sau:

Nhịp tim tối ưu = (220 – tuổi) × (50-70%)

Cách này giúp đảm bảo an toàn và hiệu quả trong quá trình tập luyện.

Thời gian và loại hình tập luyện có thể linh hoạt tùy thuộc vào nếp sinh hoạt và sở thích cá nhân. Mỗi ngày nên dành ra khoảng 30-40 phút để vận động hoặc chia nhỏ thành nhiều lần tập, mỗi lần kéo dài ít nhất 10 phút. Các bài tập như đi bộ, đạp xe, bơi lội hoặc dưỡng sinh được khuyến khích. Đối với những người đã có biến chứng, cần tham khảo ý kiến Bác sĩ trước khi lựa chọn bài tập phù hợp, thường là đi bộ.

Người béo phì nên bắt đầu từ những bài tập đơn giản, tăng cường hoạt động thể lực hàng ngày như đi cầu thang bộ thay vì thang máy. Tránh tập luyện với cường độ quá cao ngay từ đầu để giảm nguy cơ chấn thương. Việc tập luyện cũng cần được kết hợp với chế độ ăn uống lành mạnh và có sự giám sát từ chuyên gia sức khỏe nhằm tối ưu hóa hiệu quả điều trị.

Tâm lý liệu pháp trong điều trị béo phì

Tâm lý liệu pháp không chỉ giúp kiểm soát cân nặng mà còn hỗ trợ thay đổi thói quen ăn uống và lối sống vận động. Khi điều trị béo phì, việc kết hợp liệu pháp tâm lý, chế độ dinh dưỡng hợp lý và hoạt động thể chất thường xuyên sẽ mang lại hiệu quả cao hơn. Các phương pháp như tự theo dõi, củng cố thói quen tốt, kiểm soát các yếu tố kích thích và điều chỉnh nhận thức đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng lối sống lành mạnh và duy trì cân nặng ổn định.

Việc chẩn đoán rối loạn ăn uống, giảm hút thuốc và kiểm soát rượu rất quan trọng, bởi rượu không chỉ cung cấp năng lượng cao mà còn gây rối loạn chuyển hóa và tăng nguy cơ các bệnh lý liên quan. Hỗ trợ tâm lý qua trò chuyện hoặc sinh hoạt nhóm giúp bệnh nhân giảm trầm cảm và gia tăng hiệu quả điều trị.

Thuốc giảm cân

Nguyên tắc chung khi sử dụng thuốc giảm cân

Mục tiêu điều trị béo phì thường là giảm 5-10% cân nặng trong 6 tháng. Tuy nhiên, thay đổi hành vi sức khỏe đôi khi chỉ giúp giảm 3-5% cân nặng trong khoảng thời gian này và khó duy trì kết quả lâu dài. Trong những trường hợp biện pháp thay đổi hành vi không mang lại hiệu quả đủ, việc sử dụng thuốc có thể được cân nhắc để hỗ trợ giảm cân và cải thiện chuyển hóa.

Điều trị bằng thuốc được khuyến nghị cho bệnh nhân có chỉ số BMI ≥ 25kg/m² mà can thiệp lối sống không đạt mục tiêu sau 3 tháng đầu. Hiện có hai loại thuốc được Bộ Y tế Việt Nam phê duyệt để điều trị béo phì là orlistat và liraglutide.

• Orlistat

Orlistat là thuốc điều trị béo phì hoạt động bằng cách ức chế men lipase tụy, ngăn triglyceride trong thức ăn phân hủy thành acid béo tự do nhưng không tác động đến cảm giác no hay thèm ăn.

Thuốc thường gây tác dụng phụ trên đường tiêu hóa như phân có mỡ, trung tiện, tăng thải phân và ảnh hưởng đến hấp thu các vitamin tan trong chất béo (vitamin A, D, E, K). Orlistat chống chỉ định ở người mắc hội chứng kém hấp thu mạn tính, ứ mật hoặc có nguy cơ sỏi oxalate niệu và tổn thương thận.

Ngoài ra, một số trường hợp hiếm gặp có thể dẫn đến tổn thương gan nặng. Khi sử dụng, cần theo dõi sát chỉ số INR nếu dùng chung thuốc kháng đông, kiểm tra chức năng tuyến giáp với người dùng levothyroxine và kiểm soát nồng độ cyclosporine hoặc thuốc chống co giật trong máu, do nguy cơ ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị.

Mặc dù hiệu quả trong điều trị béo phì, tác dụng phụ dạ dày – ruột có thể hạn chế việc sử dụng thuốc này.

• Liraglutide

Liraglutide là một đồng vận của glucagon-like peptide 1 (GLP-1), được tiêm dưới da hàng ngày. Thuốc tác động lên các neuron proopiomelanocortin (POMC)/CART tại trung ương để tăng cảm giác no, giảm cảm giác đói và làm chậm thoáng qua sự trống dạ dày.

Tác dụng phụ thường gặp nhất là buồn nôn cùng với táo bón, tiêu chảy, ợ nóng hoặc nôn, có thể giảm bớt khi chỉnh liều từ từ. Ngoài ra, nguy cơ sỏi mật với liraglutide cao hơn 1,4% so với giả dược.

Chống chỉ định liraglutide ở bệnh nhân có tiền sử cá nhân hoặc gia đình bị ung thư tuyến giáp thể tủy hoặc tiền sử đa u tuyến nội tiết típ 2 do nguy cơ ung thư tuyến giáp thể tủy được ghi nhận trong nghiên cứu trên loài gặm nhấm.

Liraglutide làm chậm sự trống dạ dày, có thể ảnh hưởng đến sự hấp thu các thuốc đường uống dùng đồng thời, cần được lưu ý trong điều trị.

Những cân nhắc khi sử dụng thuốc giảm cân

Việc lựa chọn thuốc giảm cân cần dựa trên nguyên nhân gây bệnh, yếu tố tâm lý, cơ chế tác dụng, tác dụng phụ, chi phí và khả năng tuân trị của bệnh nhân. Nên rà soát các thuốc hiện dùng có thể gây tăng cân để điều chỉnh phù hợp.

Nếu không giảm được ≥ 5% cân nặng sau 3 tháng dùng thuốc, cần đánh giá lại liều lượng, tuân trị và các rào cản khác. Có thể đổi thuốc hoặc phương pháp khác nếu không đạt hiệu quả như kỳ vọng.

Thuốc thường là một phần trong chiến lược điều trị lâu dài, giúp duy trì cân nặng đã giảm. Tuy nhiên, không khuyến cáo sử dụng thuốc giảm cân cho phụ nữ mang thai, cho con bú hoặc chuẩn bị mang thai.

Phẫu thuật điều trị giảm cân

Chỉ định của phẫu thuật giảm cân là khi thất bại với các điều trị không phẫu thuật ở người bệnh có BMI ≥ 35kg/m² hay BMI ≥ 30kg/m² kèm bệnh lý đồng mắc liên quan béo phì. Mỗi phương pháp phẫu thuật béo phì đều có ưu nhược điểm riêng. Tùy từng trường hợp bệnh nhân cụ thể, phẫu thuật viên sẽ tư vấn và lựa chọn phẫu thuật phù hợp.

Xem thêm bài viết: Tìm hiểu về các phương pháp phẫu thuật giảm cân hiện nay

Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh béo phì do Bộ Y tế Việt Nam ban hành năm 2022 là cột mốc quan trọng trong việc định hình các phác đồ điều trị toàn diện, từ thay đổi lối sống, can thiệp y khoa đến phẫu thuật. Tại MedFit, chúng tôi không chỉ tuân thủ những nguyên tắc nền tảng này mà còn cá nhân hóa từng phác đồ để phù hợp với đặc điểm riêng của mỗi khách hàng. Với đội ngũ Bác sĩ chuyên khoa tận tâm, quy trình điều trị được thiết kế khoa học cùng các phương pháp tiên tiến nhất, MedFit cam kết mang đến giải pháp giảm cân vượt trội và bền vững. Hơn thế nữa, chúng tôi tập trung cải thiện sức khỏe toàn diện và nâng cao chất lượng cuộc sống, giúp khách hàng đạt được vóc dáng lý tưởng và sự tự tin lâu dài.

Tài liệu tham khảo

1. Quyết định số 2892/QĐ-BYT ngày 22 tháng 10 năm 2022 của Bộ trưởng Bộ Y tế về việc ban hành tài liệu chuyên môn “Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh béo phì”
2. Kim JY. “Optimal Diet Strategies for Weight Loss and Weight Loss Maintenance“. J Obes Metab Syndr. 2021;30(1):20-31. doi:10.7570/jomes20065
3. Seo MH, Lee WY, et al. “2018 Korean Society for the Study of Obesity Guideline for the Management of Obesity in Korea“. J Obes Metab Syndr. 2019;28(1):40-45. doi:10.7570/jomes.2019.28.1.40
4. Wadden TA, Webb VL, et al. “Lifestyle modification for obesity: new developments in diet, physical activity, and behavior therapy“. Circulation. 2012;125(9):1157-1170. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.111.039453
5. Tchang BG, Aras M, et al. “Pharmacologic Treatment of Overweight and Obesity in Adults“. [Updated 2024 Aug 20]. In: Feingold KR, Anawalt B, Blackman MR, et al., editors. Endotext [Internet]. South Dartmouth (MA): MDText.com, Inc.; 2000-
6. NHLBI Obesity Education Initiative Expert Panel on the Identification, Evaluation, and Treatment of Obesity in Adults (US). “Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation, and Treatment of Overweight and Obesity in Adults: The Evidence Report“. Bethesda (MD): National Heart, Lung, and Blood Institute; 1998 Sep. Chapter 4, Treatment Guidelines